Орыс ақыны И.А. Крыловтың өлеңдерін әртүрлі авторлар бірнеше рет аударған. Бұл ретте әр автор мүмкіндігінше түпнұсқаның сюжетін сақтауға тырысып, сонымен бірге қол жетімді формада автордың идеясын қазіргі оқырманға жеткізуге тырысқан.
Мысал жанры қазақ жазба поэзиясында көркемдік дидактикалық бағыттылығының арқасында үлкен танымалдыққа ие болды. Ғибадат, тәлім, бата, т.б. ұлттық ортада қызу реакция тапты. 15-18 ғасырлардағы қазақ ақын-жырауларының шығармалары тәрбиелік, тәрбиелік «зарядты» көтерді... Абай Құнанбаев пен Ыбырай Алтынсариннің өлеңдері тәлім-тәрбие рухымен сусындаған.
А.Байтұрсынов Крыловтың 40 мысалын аударған.
И.А.Крыловтың мысалдары мен А.Байтұрсынұлы аудармаларына салыстырмалы талдау жасау қазақ ақынының тұтастай алғанда сюжеттік сұлбасын сақтағанымен, сонымен бірге олардың әлеуметтік бағытын нақтылай түскендігіне көз жеткізеді. Яғни, А.Байтұрсынов орыс мысалдарындағы моральдық қасиетін белгілі бір жағдайға, қазақ іс-әрекетіне қатысты пайдаланған.
Ең танымал мысалдарының бірі И.А. Крыловтың «Қарға мен түлкі» қазақ авторының поэтикалық жинағына енді. Көркем аударма барысында көркем шығарма белгілі бір құрылымдық, стильдік өзгерістерге ұшырайды. Аудармашының мәтіндегі кез келген нәрсені өзгертуге құқығы бар. Бірақ сонымен бірге ол шығарманың жалпы тұжырымдамасын сақтауы керек.
Көлемі бойынша мысалдың орысша нұсқасы 26 поэтикалық жол, қазақша аудармасы 48. Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, аударма мәтіні түпнұсқадан 2 есе үлкен. Бұл негізінен көптеген толықтыруларға, аудармашының нақты авторлық «дақтарына» байланысты.
А.Байтұрсынұлының поэтикалық аудармаларының тағы бір маңызды қасиеті – моральдық кіріспенің еркін түсіндірілуі. А.Байтұрсынұлы аудармасында тәмсілдің адамгершілігі мақсатты, қазақ халқының тұлғасында нақты адресаты бар: Крылов мысалының адамгершілігін белгілі бір жағдайға бейімдеудің осыған ұқсас мысалын басқа фабулалардың аудармасынан да кездестіруге болады. Мысалы, «Аққу, шортан және шаян» мысалы:
Когда в товарищах согласья нет
На лад их дело не пойдет,
И выйдет из него не дело, только мука
Казахский поэт перевел эти стороки следующим образом:
Жігіттер, мұнан ғибрат алмай болмас,
Әуелі бірлік керек, болсаң жолдас.
Бірінің айтқанына бірің көнбей,
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас
В переводе:
Джигиты, следует извлечь урок:
Товарищам нужно единство,
Не будет проку, если мы
Не станем едины в словх и на деле...
А.Байтұрсынов жасаған тәмсіл аудармаларының барлығында орыс ақыны шығармаларының жалпы концепциясы сақталғаны сөзсіз. Автор-аудармашы орыс мысалдарының сюжеттік негізін барынша сақтап қалды, бірақ сонымен бірге фабулалардың моральдық қасиетін белгілі бір жағдайға пайдаланды. Қазақ ақыны А.Байтұрсынұлы дүниетанымының өзіндік ерекшелігін айқындаған өзіндік ой-толғам, образдармен дараланған ұлттық әдебиеттің мүлде жаңа туындыларын тудырды деп айтуға болады.
А.Байтұрсынұлы мысалдарындағы ұлттық ерекшелік кейіпкерлердің портреттік сипаттарында, бейнелі-экспрессивтік құралдарды пайдалануында, образ-кейіпкерді ашу тәсілдерінде жатыр.
Мұны «Қарға мен түлкі» мысалының түпнұсқасы мен аудармасының салыстырмалы талдауы растайды, оның барысында екі мәтіннің композициялық сәйкессіздігі анықталды. Ол немен бейнеленген? Фабула И.А. Крылова әдептіліктен басталады, одан кейін Қарға мен Түлкі әңгімесі басталады.
А.Байтұрсынұлы аудармасында сюжет басында орналасса, моральдық-тұжырым мысал соңында естіледі. Яғни, бұдан былай аударма барысында композициялық ығысулар орын алған.
Мысалы мәтініне тереңірек үңілейік.
В оригинале:
Вороне где-то бог послал кусочек сыра;
На ель ворона взгромоздясь,
Позавтракать было совсем собралась,
Да призадумалась,
А сыр во рту держала...
В казахскм переводе:
Бір түйір ірімшікті тауып алып,
Ағашқа қарға қонды ұшып барып.
Тоқ санап ірімшікті көңіліне,
Жей қоймай отыр еді ойға қалып.
Перевод:
Нашедши зернышко сыра
Ворона присела на дерево.
Пологая при этом, что сыр для нее
слишком дорогое удоволствие,
Она долго не проинималась за пищу, призадумалась.
Қазақ тілінде орыс тіліндегі «сыр» сөзінің лексикалық аналогы «сүзбе», «ірімшік» болып табылады. Сондықтан аудармада біріншіні екіншісімен ауыстыру орынды. Крыловтың ертегінде «...шыршаға қонған қарға...» сөздерінде ирониялық интонация естілсе, қазақ тіліндегі нұсқада «тоқ санап ірімшік кҿңіліне...».
Крыловтың фабуласында бейнеленген орыс өмірінің шындығы не қазақ болмысының шындығымен ауыстырылады, не аудармашы оларды тастап кетеді.
Түпнұсқа мен аударманы егжей-тегжейлі талдасақ, мысалы, «Қарға мен түлкі» ертегідегі шырша атауының жалпы ағаш ұғымымен ауыстырылғанын ескертеді.
Орыс мәтініндегі Қарға мен Түлкінің кездесуі эпизодында лепті сөйлемдерді қосқанда 8 поэтикалық жолды түлкінің рөлі құрайды. Аудармада бұл эпизод 20 жолдан тұрады. Сондай-ақ бұл аудармада Түлкінің келу мақсаты туралы ұзақ түсіндіруге кірісетініне, сондықтан сөз тіркестерінің баяндауыш интонациясымен ұзақ, күрделі сөйлемдер ретінде берілгеніне назар аударады.