Қазақ ақыны, әдебиеттанушы ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов 1872 жылы 5 қыркүйекте Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытүбек ауылында (бұрынғы Торғай облысы, Торғай уезі, Тосын болысы) дүниеге келген.
ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы көшбасшыларының бірі, мемлекет қайраткері, Қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың негізін қалаушы ғалым, ұлттық жазу реформаторы, ағартушы, Алаш партиясы мен Алаш Орда үкіметінің мүшесі.
1882-1884 жылдары табиғатынан дарынды Ахмет ауыл мектебінде оқыды. 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы орыс-қазақ училищесінде, 1891-1895 жылдары Орынбор мұғалімдер семинариясында оқыды. 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездерінің мектептерінде, училищелерінде сабақ берді, Қарқаралы қалалық училищесінде мұғалім, меңгеруші болып жұмыс істеді.
Ахмет Байтұрсыновтың саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылдан басталады. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылған және 14500 адам қол қойған Қарқаралы петициясының (арызының) авторларының бірі. Қарқаралы петициясында жергілікті басқару органдарына, сотқа өзгерістер енгізу, қазақ халқының мүдделеріне сәйкес халыққа білім беру мәселелері, ар-ождан бостандығы, діни сенім бостандығы, газеттер шығаруға және цензурасыз баспаханалар ашуға рұқсат беру, дала күнін өткізу ережелерін қазақ халқының мүддесі үшін заңмен ауыстыру мәселелері көтерілді. Онда шаруалардың қазақ даласына қоныс аударуын үзілді-кесілді тоқтату талап етілді. Осы кезеңнен бастап жандармдық бақылауда болған Ахмет Байтұрсынов 1909 жылғы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне қамалды.
Ресей ІІМ-нің Ерекше Кеңесі 1910 жылғы 19 ақпанда Байтұрсыновты Қазақстаннан тыс жерлерге депортациялау туралы шешім қабылдады. Осы шешімге сәйкес Ахмет Байтұрсынов Орынборға 1910 жылдың 9 наурызында келіп, 1917 жылдың соңына дейін сонда қалады. Ахмет Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің ең жемісті кезеңі болды. 1913-1918 жылдары ол өзінің жақын достары Ә.Бөкейхановпен, М. Дулатовпен бірікті, сондай-ақ қазақ зиялыларының қолдауына ие болып, алғашқы жалпыұлттық "Қазақ"газетін шығарды. Газет қазақ халқын өнер мен білімді игеруге шақырды.
1909 жылы Петербургте А.Байтұрсыновтың "Қырық мысал" атты алғашқы кітабы жарық көрді, онда И. Крыловтың ертегілерінің аудармалары жинақталған. 1911 жылы Орынборда "Маса (Комар)"атты өлеңдер жинағы жарық көрді.
Ахмет Байтұрсынов реформатор, қазақ тілінің теоретигі және қазақ тіл білімінің негізін қалаушы. Ол араб графикасы негізінде қазақ әліпбиін жасады. "Оқу құралы "(1912), "Тіл құралы" (1914), "Әліппе (Алфавит) "(1924), "Жаңа әліпби (Новый алфавит)" (1926) кітаптарында қазақ тілінің мәселелерін қарастырды. Қазақ тіл білімінде терминологиялық негіз қалыптастырды. Қазақ тілінің грамматикасындағы ұғымдарға анықтама берді.
Ахмет Байтұрсыновтың алғашқы кітабы – "Қырық мысал", ол бірқатар шығармаларының бастауына айналды, 1909 жылы жарық көрді. Бұл жұмыста ол отарлау саясатының мәселелерін және оның қандай салдарға әкелгенін қарастырады. Ахмет Байтұрсынов жанрлардың түрлерін қолдана отырып, материалдарды жеткізудің әртүрлі формалары арқылы қоғамдық сананың оянуына ықпал етті. 1911 жылы "Маса (москит)"атты жеке кітап жарық көрді. Шығарманың негізгі идеялық идеясы-оқуға, өнерге, білімге, мәдениетке, еңбекке шақыру.
Ахмет Байтұрсыновтың" Оқу құралы " (1912) – қазақ тілінде жазылған алғашқы алфавиттердің бірі. Бұл алфавит оқытудың жаңа әдістері тұрғысынан қайта өңделді және 1925 жылға дейін бірнеше рет қайта шығарылды. "Оқу құралы" қазіргі заманғы әдістеме тұрғысынан маңызды оқулық ретінде бағаланады.
Ахмет Байтұрсынов қазақ мектептерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мектеп пәні ретінде қазақ тілін оқыту бойынша алғашқы оқулықтарды жазды. Оның үш бөлімнен тұратын "Тіл – құрал" оқулығы фонетика бөлімі 1915 жылы, Морфология бөлімі 1914 жылы, Синтаксис бөлімі 1916 жылы жарық көрді. "Тіл-құрал" - қазақ тілінің тұңғыш оқулығы. Оқулық қазақ тілінің заманауи оқулықтарының негізіне алынды. "Тіл-құрал" - қазақ тіл білімі салаларының құрылымын жүйелеуге және ғылыми негізге негізделген зерттеу. Ахмет Байтұрсынов практикалық құрал ретінде мұғалімдерге арналған "Тіл жасар", "Баяншы" әдістемелік кітаптарын жазды. А. Байтұрсынов-қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ағартушы-ғалым. Ахмет Байтұрсыновтың оқулығында тілдік категорияларды түсіну мақсатында енгізілген "сын", "дағдыларға баулу" арнайы бөлімдері қазіргі әдістемелік ғылым үшін де өз маңызын жоғалтқан жоқ.
Ахмет Байтұрсыновтың "Қазақтың бас ақыны" ("Қазақ" 1913 ж.) атты көлемді мақаласы – әдебиеттанудағы алғашқы зерттеу жұмыстарының бірі. Мақалада Ұлы ақын Абай Құнанбаевтың тарихи миссиясы, рухани мәні, өлеңдерінің ұлттық әдебиеттегі маңызы, баяндаудың көркемдік-эстетикалық сипаты туралы айтылады. Ол Абай өлеңдерінің даралығын, сыншылдығын, "аз сөз, көп мағына, тереңдік"деп түсінді. Ахмет Байтұрсыновтың Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты.
Ахмет Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш" (1926) – қазақ тіліндегі алғашқы іргелі ғылыми-теориялық еңбек. Ахмет Байтұрсынов тұңғыш рет әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, әдіснамасына толық анықтама берді, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін құрды. Халық тілінің бай қорының көздерінен мағынасы терең, ұғымдық аясы кең сөздер шығарылды, олардың негізінде қазақ әдебиетінің барлық жанрлық нысандары топтастырылып, жіктелді.
Ахмет Байтұрсынов-қазақ әдебиетінің үлкен тарихи мұрасын, ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаған ғалым-зерттеуші. Ол қазақ тарихының төрт жүз жылын қамтитын "23 жыл" (1926) кітабын және "Ер Едіге" (1923) поэмасын шығарды.
Ахмет Байтұрсынов - қазақстандық кәсіби журналистиканың қалыптасуындағы ірі қайраткер. Ол өзінің жанқиярлық әрекеттерімен баспасөздің өркениетті, тәуелсіз ел және халықтың дамуы үшін өте маңызды екенін көрсетті. Ахмет Байтұрсынов ұйымдастырып, редакциялаған "Қазақ" газеті қоғамдық пікірде үлкен резонанс тудырды, халықтың рухани санасын дүр сілкіндірді. А. Байтұрсыновтың публицист және баспасөз ұйымдастырушысы ретіндегі жұмысы қазақ зиялыларының үлкен тобын қалыптастыруда баға жетпес. Ол ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынды.
1917 жылы Алаш партиясы бағдарламасын ұйымдастырушылар мен құрастырушылардың бірі. Алаш Орда үкіметінің құрамында болып, оқу-ағарту комиссиясының төрағасы болды. 1919 жылдың наурыз айында Ахмет Байтұрсынов Алаш Орда үкіметінің атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөздерге аттанды, ал осы жылдың шілде айында РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі мен Қазақ әскери-революциялық комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды.
Қазревком мүшесі ретінде Қазақстанның аумақтық шекарасын қалыптастыруға белсене қатысты. Қостанай уезінің Қазақстан құрамына оралуына Ахмет Байтұрсыновтың 1919 жылғы 27 тамызда Қостанай уезінің Челябі облысына қосылуы туралы Бүкілресейлік ОСК шешіміне қарсы саяси наразылығы негіз болды. Ол 1920 жылы тамызда құрылған Қазақ КСР үкіметінің құрамына кірді, ал 1920-1921 жылдары Қазақ АССР ағарту халық комиссары қызметін атқарды.
1922 жылы Байтұрсынов халық ағарту комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың төрағасы, ал 1922-1925 жылдары Халық ағарту комиссариатының ғылыми – әдеби комиссиясының, Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының қызметкері болып жұмыс істеді. Ахмет Байтұрсынов түрлі кезеңдерде әртүрлі мемлекеттік лауазымдарда болды, бірақ ағартушылық және педагогикалық қызметтен кетпеді.
1921 жылдан 1925 жылға дейін Орынбордағы қазақ халық ағарту институтында, ал 1926 жылдан 1928 жылға дейін Ташкентте қазақ тілі мен әдебиетінен, мәдениет тарихынан сабақ берді. 1928 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы мекемеге профессор қызметіне ауысты. 1929 жылдың 2 маусымында "Алаш" қозғалысының 43 қатысушысымен бірге Алматыда тұтқындалып, жыл соңына дейін тергеу жүргізу кезінде Мәскеудегі Бутыр түрмесіне жіберіледі.
КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы ОГПУ-дың "үштік" шешіміне сәйкес 1930 ж.4 сәуірде Ахмет Байтұрсынов ату жазасына кесілді. Бұл шешім бірнеше рет өзгерді: 1931 жылдың қаңтарында лагерьге 10 жылға ауыстыру туралы шешім қабылданды, ал 1932 жылдың қарашасында Архангельскке 3 жылға жер аударылды.
1933 жылы мамырда денсаулығына байланысты оған өмірінің қалған бөлігін Батыс Сібірде отбасымен (әйелі мен қызы) қуғынға салуға рұқсат етілді. 1934 жылы жазушы М.Горькийдің жұбайы Е. П. Пешкованың көмегімен Ахмет Байтұрсынов және оның отбасы мерзімінен бұрын босатылып, Алматы қаласына оралды. Өмірінің осы кезеңінде ол әртүрлі мекемелерде әртүрлі лауазымдарда жұмыс істеуге мәжбүр болды. Жаңа тұтқындау 1937 жылы 8 қазанда өтті, ал 8 желтоқсанда ол атылды. 1988 жылы Ахмет Байтұрсынов ақталды.